فصل اوّل: بررسی مسألهی حجاب، از دیدگاه قرآن و روایات |۱
بعضی که در ظاهر نمیتوانند قرآن را منکر شوند و در عالم عوامی خود در هر مسألهای میگویند در کجای قرآن چنین نوشته است، با اینکه عمدهی احکام از روایات و گفتار پیامبر(ص) و ائمّهی اطهار(ع) بدست میآید، از این رو لازم است که در اینجا به طور فشرده مسأله حجاب را از دیدگاه قرآن بررسی کنیم.
الف: مهمترین آیهی حجاب در قرآن آیه ۳۰ سورهی نور است که میخوانیم:
قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مَنْ أَبْصارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُيُوبِهِنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ...
«ای پیامبر! به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را (از نگاه به نامحرم) فرو خوابانند و دامن عفّت خود را حفظ کنند و زینت و آرایش خود را جز آنکه قهراً آشکار میشود بر بیگانه آشکار نسازند، و باید بوسیلهی مقنعه و چارقد سینه و گردن خود را بپوشانند، و زینت خود را آشکار نسازند جز برای شوهران و سایر افراد محرم خود...»[1].
همه مفسّران و علماء اتفاقنظر دارند که طبق این آیه، زنان باید بدن و موی خود را از نامحرم بپوشانند.
تنها بحث و گفتگو در این است که منظور از استثناء (اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها) چیست؟ که کشف این مقدار اجازه داده شده است.
بعضی گویند: منظور صورت و دستها تا مچ است و یا صورت تنها است.
بعضی گویند: منظور انگشتر و النگو و خلخال و یا سورمه و انگشتر و رنگی که بوسیلهی خضاب در دست میماند میباشد.
بعضی هم گویند: منظور لباس روئین زن آنچه قهراً پیدا است میباشد.
برای هر یک از این اقوال بحثهای دامنهداری شده و جای آن در فقه اسلامی است.
ولی آنچه در اینجا لازم به تذکّر است این است که اصل حجاب و پوشیدن بدن و مو طبق آیهی فوق مورد اتفاق همه است.
در مورد چهره و دو دست، باید یا خود انسان مجتهد باشد، و نظر خود را از روی اجتهاد از آیهی فوق با توجه به آیات دیگر و روایات و گفتار اهل لغت استنباط کند و یا اگر مجتهد نیست، نظر مرجع تقلید خود را ملاک قرار دهد.
مراجع معروف تقلید که در این عصر هستند، همه اصل حجاب و پوشیدن زن را از ضروریات دین میدانند.[2]
ضمناً توجه به این نکته بجا است که: ابن مسعود که از جمله موثّقین و از اصحاب بزرگ و معروف پیامبر(ص) است، جمله «اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» در آیهی فوق را به «ثیاب ظاهر» (لباس روئی) تفسیر کرده است، مانند چادر و کفش که طبعاً نمایان است.
ابنعباس که چهرهی معروف دیگر از مفسرین و صحابه است، جمله «اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» را به چهره و دو دست تا مچ تفسیر کرده است.[3]
آنانکه تنها به قول ابنعباس چسبیدهاند، باید به قول ابنمسعود هم که او را داناترین اصحاب به قرآن میدانند، توجه کنند، با تعارض این دو قول، دیگر نمیتوان به آنها تکیه کرد، و باید به سراغ دلایل دیگر رفت.
این مطلب را نیز نباید از نظر دور داشت که مسأله حرام بودن نگاه به صورت و دستهای زن نامحرم، با مسألهی لزوم پوشیدن صورت و دستها، برای زن، دو مسأله است، هرگاه پوشش «وجه و کفّین» (صورت و دو دست تا مچ) واجب باشد حتماً نظر نامحرم به وجه و کفّین (چهره و دو دست) هم حرام خواهد بود، ولی از آنطرف ملازمه نیست، ممکن است نظر به وجه و کفّین زن حرام باشد ولی پوشیدن آن برای زنان واجب نباشد.[4]
در مسأله نظر، همه علمای بزرگ و مراجع معروف تقلید معاصر میفرمایند احتیاط واجب آنست که مردها به صورت و دستها تا مچ زن نامحرم نیز نگاه نکنند (و بعضی حرام بودن نگاه به صورت و دوست را خالی از قوت نمیدانند).
ب: یکی دیگر از آیاتی که در قرآن دلالت بر وجوب حجاب و پوشش برای زن میکند آیهی ۵۸ سورهی احزاب است که میخوانیم:
يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَبَناتِكَ وَنِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلا بِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنی أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ؛
: «ای پیامبر! به زنان و دختران خود و به زنان مؤمنان بگو که خویشتن را به «جِلْبابْ» (چادر و عبا) فرو پوشند که این کار (بخاطر آنکه به عفّت) شناخته شوند و کسی متعرّض آنها نشود برای آنان بسیار بهتر است».
در معنی «جِلْبابْ» مفسّران و اهل لغت اختلاف نظر دارند، در کتاب لسان العرب آمده: جِلْبابْ جامهای بزرگتر از خِمار (چارقد) و کوچکتر از عبا است که زن بوسیلهی آن سر و سینهاش را میپوشاند.
علّامهی طبرسی در مجمعالبیان ذیل آیهی فوق میگوید:
«جِلْبابْ عبارت است از روسری که هنگام بیرون رفتن از خانه بوسیله آن سر و صورت خود را میپوشاند».
بعضی گویند: منظور از جِلْبابْ، چادر یا عبا است که همهی بدن را میپوشاند.
در تفسیر ابنکثیر آمده: اُمّسلمه روایت کرده وقتی که آیهی فوق نازل شد، زنان طایفه انصار جامههای پشمی سیاه به سر میکردند و در سیاهی مانند زاغها بودند، و با همین وضع از کنار رسول خدا(ص) عبور میکردند، رسول اکرم(ص) در این مورد به آنها اعتراضی نکرد و همین دلیل تقریر و امضای آن حضرت است، و تقریر او مانند قول او حجّت میباشد.[5]
به هر حال از این آیه هم همهی مفّسّران و علماء اتفاق رأی برای لزوم اصل حجاب کردهاند، امّا در مورد وجه و کفّین نظرها متفاوت است که آیا جِلْبابْ شامل میشود یا نه، که قبلاً بیان گردید که هر کسی باید در این مسأله به فتوای مرجع تقلید خود مراجعه نماید.
نکتهای که ذکر آن در اینجا لازم است اینکه: دو مطلب است، از این راه میتوان به عنوان تأیید برای لزوم پوشش وجه و کفّین استفاده کرد.
۱ـ صورت زن یکی از دلرباترین اعضاء زن است، و از روایات و قرائن استفاده میشود که فلسفهی حجاب و پوشش، بیشتر از اینرو است که باعث تهییج مردان و جوانان و فساد و گسترش فحشاء نگردد، بنابراین پوشش صورت باید بیشتر رعایت گردد.
۲ـ فرضاً اگر وجه و کفّین (صورت و دستها تا مچ) استثناء شده باشد و پوشش آن از دیدگاه اسلام واجب نباشد، شاید این استثناء در مواردی است که تربیت اسلامی حکومت کند، اما در محیطهایی که تربیت اسلامی نیست، و اکثر جوانان با چشمهای آلوده و تند عادت به نگاه کردن کرده و در مسیر هرزگی و سبکسری و آزار و متلک گفتن گام برمیدارند، در چنین محیطهایی عدم پوشش وجه و کفّین (صورت و دو دست تا مچ) هیچگونه صلاحیت ندارد بلکه نارواست از این رو بعضی معتقدند: «آنانکه قائل به جواز نپوشیدن وجه و کفّین هستند، در همه جا نمیتوانند این مطلب را بگویند».
نکته دیگر اینکه: در مواردی که نگاه اشکال ندارد، مانند نگاه کردن به بدن محرم، در صورتی است که از روی «تلذّذ» و «رَیْبَه» نباشد، و اگر تلذّذ و رَیْبَه در میان باشد مسلّماً جایز نیست، منظور از «تلذّذ» یعنی قصد لذت کردن، و لذت بردن از نگاه، منظور از «رَیْبَه» این است که در نگاه خوف آنست که انسان به گناه سوق داده شود و به معصیت بیفتد، حتی نگاه مرد به بدن مرد و زن به بدن زن و یا نگاه مرد و زن به بدن بچّه، از روی لذّت شهوانی، و همچنین در موردی که خطر افتادن به گناه باشد، حرام است.
۱ـ اُمّ سَلَمه یکی از همسران رسول خدا(ص) میگوید: همراه مَیمُونه (یکی دیگر از همسران رسول خدا) در حضور پیامبر(ص) بودیم، در این هنگام «ابن مکتوم» که نابینا بود، وارد شد، پیامبر(ص) به ما فرمود:
اِحْتَجِبا: «در پشت حجاب قرار گیرید؟»
عرض کردیم: آیا او نابینا نیست؟
فرمود: «مگر شما نابینا هستید؟، آیا او را نمیبینید؟»[6]
1- مهمترین آیهی حجاب در قرآن کدام است؟ و منظور از استثناء مطرح شده در آن(اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها) چیست؟
2- معانی مختلف «جِلْبابْ» از منظر مفسّران و اهل لغت را بیان کنید.
[1]ـ ابن عباس در تفسیر «وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمْرِهِنَّ..» گفته: یعنی زن باید مو و سینه و دور گردن و زیر گلوی خود را بپوشاند (تفسیر مجمعالبیان، ج۷، ص۱۳۸.)
[2]ـ عروةالوثقی، کتاب النِّکاح، مسأله ۵۱، ص ۶۲۷.
[3]ـ صحیح بخاری و مسلم ج۵ ـ مطابق نقل «الحجاب والاسلام» نوشتهی قوام الدّین وشنوی.
[4]ـ دربارهی استثناء وجه و کفّین از دیدگاه روایات، به فروع کافی، ج ۵، ص ۵۲۱ مراجعه گردد.
[5]ـ تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۱۷۵ ـ در سنن ابن داود ج۲ ص ۱۸۲ نیز به همین مضمون مطلبی نقل شده است ـ از اینجا جواب این سؤال روشن میشود که گویند چادر سیاه سرگرفتن زنها از کدام زمان سرچشمه گرفته است.
[6]ـ بحارالانوار، ج ۱۰۴، ص ۳۷.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت